Istnieje niewiele źródeł pisanych o zamku na półwyspie w Trokach. Wiadomo, że zamek stał tutaj już pod koniec XIV wieku. Nazywano go także Zamkiem Dużym, był częścią kompleksu obronnego Trok i Wilna. Otoczony jeziorami Galwe i Łuka (albo Bernardynów), zamek posiada murowane umocnienia i przez pewien okres był dużo ważniejszy od bardziej znanego dzisiaj zamku na wyspie.
W XV wieku znaczenie Zamku Dużego zaczęło maleć. Ziemie zamkowe rozdzielono między możnych, a w samym zamku urządzono więzienie dla przeciwników państwa i jeńców wojennych. Mówi się, że później mieszkańcy miasteczka zaczęli rozbierać ściany zamkowe, aby pozyskać budulec w postaci cegieł i kamieni dla swoich domostw.
Zamek na półwyspie to jeden z największych zamków obronnych na Litwie. Dziedziniec w zamku takiego typu jest ogrodzony ścianami zamkowymi z otworami strzelniczymi, wieżyczkami i bramą. Zamki tego typu najczęściej budowano na terenach podmokłych lub trudno dostępnych. Zbiorniki wodne, ostre zbocza, głębokie fosy i wysokie nasypy tworzyły poważne przeszkody dla wrogich wojsk, chroniąc zamek przed zdobyciem.
Wystawa sztuki sakralnej
Wystawa sztuki sakralnej to oddział Muzeum Historii w Trokach, który został otwarty w 2005 roku na terenie zamku na półwyspie w Trokach, w byłej kaplicy Dominikańskiej. Zwiedzający mogą tutaj zapoznać się z ważnym dorobkiem sakralnym i artystycznym kościoła, obrazami religijnymi oraz przedmiotami życia codziennego zakonników.
Przestrzeń byłego zespołu klasztornego została przystosowana do wystawiania wartościowych eksponatów. Obecnie kolekcja sztuki kościelnej składa się z ponad 200 przedmiotów liturgicznych i wartościowych dzieł stuki wizualnej. Wśród nich znajduje się ozdobiona wizerunkiem Cudownego obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem monstrancja z XVIII wieku, unikalne wydawnictwa klasztoru Dominikanów z 1709 roku, kielich liturgiczny wykonany przez wileńskich złotników w drugiej połowie XVI wieku i inne obiekty sakralne związane z życiem kościoła: przedmioty liturgiczne, obrzędowe stroje kapłańskie, monety bite w rocznicę chrztu, publikacje kościelne, dystynktoria i pozostałe wartościowe eksponaty. Co ciekawe, wystawa obejmuje też albarelle, tj. naczynia aptekarskie używane w medycynie i ziołolecznictwie do przechowywania maści medycznych. W odremontowanej piwnicy pod kaplicą odbudowano fragment ówczesnej kuchni klasztornej, która obrazuje gospodarstwo domowe i przedmioty gospodarskie zakonników.
Obecnie w kaplicy nie sprawuje się mszy świętych, natomiast dzięki ekspozycji kaplica odzyskała swoje duchowe przeznaczenie.
Zakon Dominikanów i historia klasztoru
Zakon Kaznodziejski lub Dominikanów założył święty Dominik Guzman z Hiszpanii. Słowo „dominicanis” pochodzi z łaciny i znaczy „Psy Pana”, dlatego jednym z symboli zakonu został biały pies z czarnymi plamami, trzymający w pysku pochodnię. Wiodący kontemplatywny styl życia Dominikanie zakładają szkoły i uniwersytety, na których wykładają. Ich celem jest głoszenie ewangelii i słowa Bożego oraz nauka. Częste symbole Dominikanów to lilia, księga, różaniec, gwiazda i chleb.
Zamek na półwyspie zbudowany przez Wielkiego Księcia Litewskiego Kejstuta pod koniec XIV wieku był wówczas jednym z największych zamków typu zamkniętego na Litwie i dlatego często określało się go jako „zamek duży”. Jego przeznaczenie ciągle zmieniało się i z początku była to rezydencja książęca, później urządzono tu więzienie dla spiskowców pochodzących z wyższych sfer, a w XVII wieku zamek na półwyspie przeszedł w ręce zakonu Dominikanów.
W drugiej połowie XVIII wieku zakonnicy zaczęli tutaj budować klasycystyczny trójnawowy kościół. Niestety, z powodu braku środków, powstało tylko jedno piętro do pierwszych okien. Na początku XIX wieku niedokończony obiekt został zrekonstruowany i przekształcony w klasztor i kaplicę. W 1822 roku kaplica została poświęcona i nadano jej wezwanie Świętego Michała Archanioła. Zespół klasztorny składał się z 11 cel, zakrystii, szkoły, dzwonnicy, jadalni z kuchnią, stajni oraz ogrodów i sadów zarządzanych przez zakonników.
Po powstaniach w latach 1863-1864 władza carska zamknęła klasztor i przekazała go do dyspozycji policji, która przekształciła go w areszt. W dwudziestoleciu międzywojennym w klasztorze znajdowało się archiwum sądowe i komisariat policji. Po zajęciu Wileńszczyzny przez wojska polskie znajdowała się tu siedziba policji granicznej, a po wojnie KGB i milicji, w której przetrzymywano więźniów politycznych.
Posesja zamku na półwyspie często była niszczona. Dopiero w latach 60-ych XX wieku zaczęto interesować się stanem zabytku. W 1990 roku częściowo odnowiono budynki, do których wprowadziła się administracja Muzeum Historii w Trokach. W 2005 roku otworzona ekspozycja w kaplicy klasztornej przywróciła ją do życia i nadała jej duchowy charakter.
Wystawa sztuki sakralnej
W wyremontowanej kaplicy w klasztorze Dominikanów urządzono wystawę sztuki sakralnej, dzięki której można zapoznać się z obrzędowymi szatami kapłańskimi i ich akcesoriami. Eksponowany jest tutaj ornat – najokazalsza i najważniejsza szata liturgiczna, która wyraża całą wszechobecną miłość Bożą i symbolizuje czystość duchową, prawdę oraz łaski otrzymane od Ducha Świętego. Ponadto, podczas wystawy można zobaczyć także między innymi sandały biskupie, wcześniej zwane kampadzi, oraz mitrę(obrzędowe nakrycie głowy biskupa szyte z najdroższych materiałów i noszone podczas specjalnych uroczystości).
Jednym z najważniejszych i najokazalszych przedmiotów używanych podczas obrzędów katolickich jest monstrancja. To przedmiot liturgiczny, w którym przechowuje się i czci Święty Sakrament. Z tego względu, monstrancje wykonuje się z metali szlachetnych i zdobi kamieniami szlachetnymi. Podczas wystawy można obejrzeć Melchizedeka(część monstrancji) oraz kielich liturgiczny, w którym poświęca się eucharystyczne wino i chleb podczas mszy świętej.
Podczas wystawy sztuki sakralnej można spotkać dużo różnorodnych dzieł sztuki. Wśród najbardziej znanych obrazów należy wymienić obraz pt. „Dominikanie czczą zmartwychwstałego Jezusa”, który wg. znawców sztuki ukazuje założyciela zakonu, świętego Dominika. Inne ważne obrazy to: „Święty Kazimierz” (patron Polski i Litwy, wywodzący się z dynastii Giedyminów) oraz portret Witolda Wielkiego.
Wystawa obfituje w rzeźby, które przedstawiają świętego Kazimierza, świętego Floriana (wybawcy od ognia, który jednym wiadrem ugasił płonący dom) oraz świętego Jana Nepomucena –patrona mieszkańców Trok i poszkodowanych przez wodę. Warto zauważyć, że na wystawiane jest także jedno z najrzadszych dzieł rzeźbiarskiej sztuki ludowej na Litwie pt. „Ostatnia wieczerza”.
Dzwony
Od pradawnych czasów dźwięk dzwonów symbolizuje wśród chrześcijan wyganianie złych duchów. Dzwony wiszące na wysokich wieżach zachęcają swoim dźwiękiem do modlitwy w towarzystwie innych wierzących, oznajmiają jakieś ważne wydarzenie lub biją na alarm.
Rzemiosło odlewania dzwonów rozkwitło na Litwie już w XIV wieku, a najlepsze wyroby odlane przez doskonałego ludwisarza Jana Delamarsa z XVII wieku do dziś rozbrzmiewają pięknym głosem w wieży archikatedralnej Św. Piotr i Pawła, w klasztorze w Pożajściu, czy w innych dzwonnicach.
Niestety, po rozbiorze Litwy w XVIII wieku wojsko carskie zniszczyło dużo starych dzwonów. Sztuka ludwisarska podupadła, a dzwony zaczęto sprowadzać z Królewca, Rosji, Polski i Łotwy. Obecnie wystawa sztuki sakralnej umożliwia obejrzenie kilku XVIII- i XIX-wiecznych dzwonów odlanych w Wilnie, Prusach, Rydze i zachodniej Europie.
